भारत इतिहास संशोधक मंडळ –
भारताच्या व विशेषतः मराठेशाहीच्या इतिहासाचे संशोधन करणारी भारतातील एक अग्रगण्य स्वायत्त संस्था भारत इतिहास संशोधक मंडळ. तिची स्थापना ७ जुलै १९१० रोजी इतिहासाचार्य वि. का. राजवाडे आणि खं. चिं. मेहंदळे यांनी केली.
भारताच्या सर्वागीण इतिहास संशोधनासाठी आवश्यक ती ऐतिहासिक साधने संगृहीत करून त्यांचे शास्त्रशुद्ध जतन व प्रदर्शन करणे आणि त्यांसाठी आवश्यक अशा इमारती बांधणे, ही संस्थेची सुरूवातीची उदिष्टे होती. पुढे ही साधने आणि भारतीय इतिहास व संस्कृती यांविषयीचे संशोधनात्मक ग्रंथ प्रसिद्ध करण्याचे कामही संस्थेने अंगीकारले. संस्थेच्या घटनेनुसार मंडळाचा प्रमुख अध्यक्ष असून प्रशासकीय व्यवहार चिटणीसांमार्फत केला जातो. मंडळाचे वार्षिक व आजीव असे एकूण ५५० सभासद होते (१९८२). तेरा सभासदांचे कारभारी मंडळ दर तीन वर्षानी निवडतात. त्यातून चिटणीसांची निवड होते. विद्यमान तीन चिटणीस असून कार्याध्यक्ष व खजिनदार हे सर्व सभासदांनी प्रत्यक्ष निवडून द्यावयाचे असतात. अध्यक्ष व उपाध्यक्ष यांची निवड दर तीन वर्षानी सर्वसाधारण सभेत होते. सभासदांना ग्रंथालय, पोथीशाळा, दप्तरखाना इ. विभागांत संशोधन करण्याची सुविधा आहे. मंडळ दर तीन महिन्यांनी ऐतिहासिक निबंध,वृत्ते वगैरे सामग्रीसाठी एक मासिक प्रसिद्ध करते. तेही सभासदांना विनामूल्य मिळते.
मंडळातील अस्सल साधनांची चार भागांत व दालनांत विभागणी केली आहे :
(अ) लेख्यशाळा : यात मोडी पत्रव्यवहार, कागदपत्रे, हिशोब वह्या, फार्सी कागदपत्रे, महजर, करीने, सनदा असे भिन्न भाषांतील मिळून सोळा लाख कागद मंडळात आहेत. यात आदिलशाही, शिवकाल, पेशवाई इत्यादीतील जवळपास पन्नास घराण्यांचे कागद आहेत.
(आ) पोथीशाळा : यातील तेहतीस हजार हस्तलिखित ग्रंथांपैकी सतरा हजारांची सूची प्रसिद्ध झाली आहे. हे ग्रंथ संस्कृत, मराठी, फार्सी, कन्नड इ. भाषांतील असून त्यांपैकी दोनशे पोथ्या सचित्र आहेत; त्या धार्मिक, ज्योतिषविषयक व काव्यांच्या आहेत. त्यांची स्वतंत्र सूची तयार करण्याचे काम चालू आहे. सचित्र पोथ्यांपैकी गीतापञ्चरत्‍नी, शकुनवंती, सिंहासनबत्तीशी (संस्कृत) व तारीख-इ-हुसेनशाही (फार्सी) ह्या उल्लेखनीय असून फार्सी सचित्र प्रत ही जगातील दुर्मिळ ग्रंथांपैकी एक आहे.
(इ) चित्रशाळा : यात एकूण बाराशे दुर्मिळ लघुचित्रे आहेत. भिन्न भिन्न काळातील ही चित्रे विभिन्न शैलीतील आहेत. त्यांत रागरागिणी, बारामास, व्यक्तिचित्रणे, परंपरागत सजावटी यांची चित्रणे असून त्यांतील तालचित्रे उल्लेखनीय आहेत. या विषयावर अन्यत्र असा संग्रह नाही. याशिवाय अकबर, जहांगीर यांची व्यक्तिचित्रणे तसेच मराठेशाहीतील पहिला बाजीराव, नानासाहेब, रघुनाथराव, थोरला माधवराव, सवाई माधवराव, नाना फडणीस, महादजी शिंदे, हरिपंत फडके यांची अस्सल चित्रेही आहेत. शिवाय पाउणशेच्यावर काचचित्रे आहेत.
(ई) नाणी : सोने, चांदी, तांबे इ. धातूंची सुमारे सात हजार नाणी मंडळाच्या संग्रही असून ती कालदृष्ट्या सातवाहन काळापासून अठराव्या शतकापर्यंतच्या कालखंडातील निरनिराळ्या राजघराण्यांची आहेत.
(उ) ताम्रपट : चालुक्य, राष्ट्रकूट व यादव या वंशांचे एकूण ३० ताम्रपट, तसेच अनेक मूर्ती, वीरगळ, शस्त्रे, वस्त्रे, नकाशे अशा विविध वस्तू या विभागात आहेत.
(ऊ) प्रयोगशाळा : आधुनिक उपकरणांनी सुसज्‍ज असून त्यात कागदपत्रांच्या रक्षणासाठी त्यांवर पारदर्शक कागदाचा थर देऊन ती टिकावू करण्यासाठी लॅमिनेशन करणे, नाणी व इतर वस्तू स्वच्छ करणे इ. कामे चालतात.
(ए) संशोधन विभाग : कागदपत्रांचे संपादन, नाण्यांचे व ताम्रपटांचे वाचन इ. वृत्तांत प्रसंगोपात्त प्रसिद्ध झालेले आहेत. पुरातत्व संशोधनाच्या दृष्टीने १९४९ मध्ये कराड येथे मंडळाने उत्खनन केले. त्यानंतर १९८० पासून दौलताबादच्या मध्ययुगीन संस्कृतीचे संशोधन करण्याच्या व उत्खननाच्या प्रकल्पात डेक्कन कॉलेज (पुणे) व मराठवाडा विद्यापीठ (औरंगाबाद) यांच्याबरोबर मंडळाने भाग घेतला आहे.
(ऐ) ग्रंथालय : मंडळात संशोधकांना उपयुक्त असे अठरा हजार दुर्मिळ ग्रंथ असून प्रतिवर्षी त्यांत नवीन पुस्तकांची भर पडते. शिवाय पंचेचाळीस नियतकालिके मंडळात नियमित येतात. ग्रंथालयाला जोडूनच संशोधकांसाठी अभ्यासिकाही आहेत.
– उषा रानडे