खानदेशातील भिल्ल भाग ५ | कोकणा आदिवासी –
नंदुरबार जिल्हा भिल्ल, पावरा, राठवा व कोकणा, गावित सारख्या अनेक आदिवासींचे घर आहे. खांडबारा हे गाव महाराष्ट्रातील नंदुरबार जिल्ह्यातील नवापूर तालुक्यात आहे. कोकणा हा या प्रांतातील एक प्रमुख आदिवासी गट आहे. ब्रिटिश राजपत्रातील उल्लेखानुसार, या जमाती ठाणे, नाशिक, धुळे जिल्ह्यातील आणि काही कोकणच्या प्रदेशातून आलेले गुजराती संस्थान. आज गुजरातच्या डांग व सुरत जिल्ह्यात राहतात. हे लोक शिवाजी महाराजांच्या सैन्यात सैनिक होते. व्या दशकातील देवीच्या दुष्काळात कोकणातील लोक उद्ध्वस्त व स्थलांतरीत झाले व काही लोक नंदुरबार नवापुर येथे स्थायिक झाले. सुरुवातीच्या संस्कृत ग्रंथांमध्ये ‘कोहकोणास’ शब्दप्रयोग व उल्लेख केला गेला आहे . महाभारत मध्ये ‘कोकोनाने’ जो भौगोलिकदृष्ट्या ‘कोला’ पश्चिम किनारपट्टीशी संबंधित आहे. नाशिकच्या गॅझेटियरमध्ये कोकणा, ठाण्यातील स्थलांतरित लोक गुजरात मधील डांगमध्ये आणि पश्चिमी सह्याद्रीच्या रांगेत स्थायिक झालेले आहेत. ते कोकणी कुणबी म्हणून ओळखले जातात.(खानदेशातील भिल्ल भाग ५ | कोकणा आदिवासी)
नवापूर येथे १९२१ मध्ये २१ हजार लोकसंख्या नोंदवली गेली. कोकणी भिल्ल, गवित ह्या आदिवासींपेक्षा स्वत:ला उच्च आणि वेगळे मानतात. त्यांची स्वत:ची भाषा नाही परंतु त्यांची बोली कोकणी ठाकूर यांच्याशी जवळ जाणारी आहे. त्यांचे पूर्वज आणि त्यांचे जीवनमान ठाकुरांपेक्षा अधिक चांगल्या दर्ज्याचे होते. महत्त्वाचे घटक म्हणजे ते शेती आणि नवे तंत्र विकसित करणे, तसेच सहसा ते गावचे प्रमुख किंवा पाटीलकीचे पद धारण करतात. त्यांची वेगळी परंपरा आहे. ते आपल्या मृतांना पुरत आणि वर चौरस दगड ठेवत, कधीकधी ते मृत शरीरावर अग्नीसंस्कार ही करतात व मडक्यात हाडे ठेवून मग ती पुरतात. भिल्ल जमातीप्रमाणेच तत्सम सांस्कृतीक स्वरूप आणि प्रथा आहेत पण सामान्यतः दफनविधीचा संस्कार पुरुष आणि स्त्रीसाठी समान असतो.
प्राध्यापक बी. ए. देशमुख, आपल्या पुस्तकात, “कोकणा-कोकणी आदिवासी इतिहास व जीवन” ह्यात जमातीची जीवनशैली आणि रीतिरिवाजांची चर्चा करतात. वाघदेव पवित्र प्राणी देव असून ,कोकणातील प्रमुख देव आहे. ते कोरलेल्या लाकडाचा आणि कोरलेल्या दगडाचा गळ आणि शेताची सीमा ह्या चिन्हाने दर्शवतात. अश्वीन, वाघबरस, भोंगराया उत्सव, डोंगराईदेव उत्सव, हे प्रमुख उत्सव साजरे करतात. प्रमुख उद्योगात जंगली फळे, मुळे खोदणे, मध गोळा करणे हे आहेत. आता आश्रमशाळांमुळे आदिवासींना शिक्षण सुविधा पण उपलब्ध आहेत. कोकणामध्ये कातकरी, वरळी, कडोणी, फुडगी, कुकणासारख्या उपजाती आहेत. ‘कोन’ शब्दाचा अर्थ डोंगराच्या सर्वात वर असा आहे. त्यामुळे ते डोंगराळ प्रदेशामध्ये स्थायीक झालेले असावेत. स्री,-पुरूष जन्मोत्सव सारखाच असतो. सातव्या दिवशी मेजवानी आणि उत्सव साजरा करतात.
नंदुरबार जिल्ह्यातील नवापूर रस्त्यावर असलेल्या खांडबारा गावात ह्या स्मारकशिळा, आढळतात. स्मारकशिळा उभारण्याची प्रथा अजून जिवंत आहे ह्याचे उदाहरण होय. कोकण आदिवासीं पुर्वजांचे पूजन करतात. लाकडी मूर्ती खांबांवर कोरलेली असतात . हे कोकणाचे स्मारकशिळा किंवा स्मारकस्तंभ म्हणता येईल. या दगडांच्या स्मारकांभोवती पांढऱ्या किंवा रंगीत कापड गुंढाळलेले किंवा बांधलेली असते, ज्यामुळे आत्म्यांचे ऊन आणि पाऊसापासून संरक्षण होईल ही भावना असते. कधीकधी लाकडी खांब कोरलेली असतात. ज्यावर मृत्यूचे कारण सुध्दा कोरलेले असते. वाघ देवदेवता म्हणून ओळखले जाते. त्या प्रमाणे काही शिळांवर दोन किंवा तीन व्यक्तीसह कोरलेले असतात आणि काही कुटुंबायांची एकत्र शिळा असते.
आणखी एक मनोरंजक गोष्ट अशी आहे की त्यांनी आत्म्याला विश्रांतीसाठी खाट दफनाजवळ ठेवलेली असते. अशा अनेक खाटा तिथे दिसतात. चित्राशेजारीच व्यक्तीचे नाव लिहीलेले असते. मृत व्यक्तीला मृत्यूनंतरही जीवन आहे व त्यासाठी सर्व भौतिक सामग्री नंतर सुध्दा लागते ही प्रमुख श्रद्धा व परंपरा आहे. मृत्यूच्या पाचव्या दिवशी शरीरातुन आत्मा मुक्त होतो आणि देव बनतो हा विश्वास व श्रध्दा आजही शाबूत आहेत. प्रौढांसाठी, महिला व मुलांचीच दफन केले जाते.
कोकणातील उत्सव आणि जीवनशैली
महाराष्ट्रातील आदिवासींचे संशोधन आणि प्रशिक्षण संस्था पुणे १९७६मधील जनजागृती अहवालांत कोकणांचे जीवनाचे वर्णन दिसते. सर्वप्रित्री अमावस्येला ते इतरांप्रमाणेच पूर्वजांची पूजा करतात, तसेच काही इतरही परंपरा आहेत. आग-या देव, उंडा, पंगा, गव्हाची खीर, सावळा हे खास तयार केलेले पदार्थ तयार केले जातात. होळी वा हुताशनी पूनव किंवा दांडी पूनव हे प्रमुख सण आहेत. चंद्राचे पहिले किरण खोंड किंवा उरलेला जळालेला लाकडावर पडतात तेव्हा होळी किंवा बाळाच्या पहिल्या किरणांची होळी लावली जाते आणि लाकडाचा अर्धा जळालेल्या भाग जमिनीत खोदून काढला जातो. ज्यांना हा वाटा मिळत नाही, त्यांना इतरांना होळी द्यावी लागते. त्यांनी इतर लोकांना पैसे किंवा इतर स्वरुपात मिळतो. वाळलेल्या लाकडाला ‘फाग’ व अर्धा जळालेल्या लाकडाला फारका म्हटले जाते.
आखाजी किंवा अक्षय तृतीया हा आणखी एक महत्वाचा उत्सव आहे . संपूर्ण खानदेशातच तो साजरा केला जातो. त्या दिवशी गौर किंवा गौरीची लाकडी मूर्ती बनवली जाते आणि ती गुंज, तसेच रंगीबेरंगी आणि जांभुळ, चाफा आणि करंजच्या पानांनी सजवले जाते. ते तिला समृद्धी आणि प्रजोत्पादनासाठी आळवतात किंवा पुजतात. पहिल्या दिवशी, भगवान शंकर यांच्या घोड्यावर बसवलेल्या मूर्तीच्या मूर्तीचा वापर केला गेला जातो , आंघोळीसाठी लहान गवताचे आवरण तयार केले जाते. उंच टोपलीत तांदूळ, बाजरी, सावा, गहू, ज्वारी घालतात आणि धार्मिक विधींचा भाग म्हणून काही दिवसांपर्यंत नियमितपणे ते पाणी देतात.
डोंग-यादेव ही दुसरी, मुख्य देवता त्यांचे उत्सव नोव्हेंबर आणि डिसेंबरमध्ये सुफलनासाठी आणि समृद्धीसाठी साजरा करतात . मुख्य पुजा-यालाला शेव-या माऊली म्हणतात, भगवती सेवक म्हणजे भोपा माऊली, एक पावारीकर जो बासरी किंवा पावरी वाजवितो , देवरीमाऊला म्हणून ओळखले जाणारे संगीत वाद्य व देवखळी येथे, हे एक असे स्थान आहे जिथे संगीताचे कार्यक्रम होतात. मन्नत व मान ही दिले जातात. पावरी आणि घुंगरू मुख्य वाद्ये आहेत. अंबापाडा नृत्य, सांबळ नृत्य ही विवाह समारंभात करायची विशेष नृत्ये आहेत..
बॉम्बे गॅझेटियर १८८० मधे अधिक तपशीलावर चर्चा केली आहे, कोकणाला २४ उप विभाग, कुळे किंवा कुटुंबात विभागले आहे. व्यक्ती त्याच्या कुळनावाने किंवा टोपणनावाने ओळखली जातात.. उदा. अहिरे, कडवे, कडु, कंधोळ, कुवार, कामटी, कांबळे, कानोजा, खांडवी, गवंडे, गायकवाड, गावित, गांगुर्डे, गवळी, चौरे, चव्हाण, जगताप, जाधव, तळवेरे, टोपले, डोळे, दळवी, देशमुख, पवार, पाडवी, पाळे, बागूल, बोर्से, बहिरम, भुसारा, भोये, भोगे, मोघे, महाला, महाले, मोले, ठाकरे, शिरसाठ, शिंदे, सूर्यवंशी, सावरे, साबळे, वाघ, हांडे, वाडेकर, देवरे ही काही आडनावे आहेत.
कोकणांकडे विविध प्रकारचे सण आहेत ज्यामध्ये ते विविध प्रकारचे वाद्य वादन आणि विविध प्रकारचे नृत्य व संगीत करतात. उदा. श्राध्दाला किंवा पूर्वजांच्या उपासनेला आणि पानवाहनला, त्या महोत्सवात ते भाली आणि सर वाजवतात आणि भाल गाणी गातात. देवदेवाच्या दिवशी किंवा अवसारावर ते ढाक वाजवतात आणि ढाका गातात. ढाक वाजवतात, ढाक गाणी गातात, झुंबी तोडने वाजवतात व गाणे गातात आणि सुगीला कापणीचा दिवस म्हणजे ते कडा वाजवतात आणि कंबळ गाणी गातात आणि कंबळ नृत्य करतात. लग्नाच्या सोहळ्यावर आणि देवकरण ते थाळी वाजवतात आणि देव गाणे गातात. सुगी किंवा कापणीला ते ढोल, पावरी, मांडोळ आणि ठाकूर गाणी गातात आणि ढोल नृत्य करतात. डोंगरी देव उत्सवाला माऊली कथा सांगतात, घुंगरु खेळतात आणि डोंग-या देवाची कहाणी सांगतात, घागरी मातेची पूजा करतात. वाघ बारसला किंवा वाघ देवतांची पूजा करतात. ते नागारावाजा, गाळ नाटक, वाघयस नाटक आणि खेळ करतात. भारूडाडोरबोहडा, तुणतुणे वाजवतात आणि गातात, सभाधनी, प्रहसन, बोहडा असे विविध प्रकारच्या कला सादर करतात.
वरील यादी कला आणि समृद्ध संस्कृतीची विविधता दर्शवते. प्रत्येक कुळ किंवा कुटुंबाला लाकडी देव असतो. ज्यामध्ये बहिरम, खांदेड, सहदेव, महादेव, वाघदेव, नागदेव, शिवदेव, आणि मुंजादेव यांचा समावेश आहे. खंडोबा, देवी, सूर्य, चंद्र, चेन्डा, हिरवा, ब्रह्मा, कांशी, डोंगदेव, मावळी, हिरव, गवदेव, भैरव या देवता आहेत. देवदेवता आणि सती असारा, विर, नाग इत्यादी देवता आहेत. शमी झाडांच्या जवळ ब्रह्मा असतो असे ते मानतात. मातीची भांडी, मूर्ती, निशाण, ध्वज आणि वाघदेव यांच्यासोबत लाकडी पट्ट्या लावतात व त्यामुळे चांगले पीक घेतले जाते ही समजूत आहे.. नैसर्गाची पूजा प्रमुख आहे आणि भगत वैद्यकीय ज्ञानासह धार्मिक गुरु व आदरणीय व्यक्ती असतो.
वंजारी ही जमात सुध्दा मोठा आणि वेगळा विषय आहे ती व्यापारी जमात सतत भटकंती करत रहाते.
पश्चिमेकडील वांशिक गट भारत-आर्यन बोली, ही महाराष्ट्रातील हिंदू धर्मातील एक जात आहे. यवन आक्रमकांच्या त्रासाला कंटाळून इसवी सनाच्या १५-१६ व्या शतकात राजस्थान मधून दक्षिणेकडे स्थलांतरित झालेल्या विविध ३० (तीस) क्षत्रिय जाती-जामाती पैकी ही एक जात होय. हा समाज ईशान्य भारत सोडून भारतातील सर्वच राज्यांत कमी जास्त लोकसंख्येत आढळतो. महाराष्ट्राबाहेरील वंजारी समाजाला तेथील भाषेतील विविधते मुळे वंजारा, वंजरी संबोधले जाते.
वंजारी समाजाची उत्पत्ती ही रेणुका देवीपासून झाली असे मानले जाते. रेणुका माता आणि जमदग्नी ऋषी यांना पाच पुत्र होते, ते अनुक्रमे: वशूमंत, वस्तू, सूशौन, विश्ववस्तू व परशूराम हे होत. वशुमंतापासून कमण्डूक ऋषींना अनुक्रमे रघुपती, अधिपती, कानुपती आणि सुभानुपती हे पुत्र झाले. यातील रघुपती पासून १) रावजीन, अधिपती पासून २) लाडजीन, कानिपती पासून ३) मथुरजन आणि सुभानुपती पासून ४) भूसारजीन अशा क्रमवार चार शाखांची उत्पत्ती झाली. आज या चारही शाखा एक आहेत व वंजारी म्हणून परिचित आहेत.
वंजारी समाज राजस्थान हा महाराणा प्रतापसिंग यांच्या सैन्यात कार्यरत होता. श्री भल्लसिंग वंजारी व श्री फत्तेसिंग वंजारी हे महाराणा प्रतापसिंगचे प्रधान सेनापती होते. त्यांच्या समाधी आजही उदयपूर राजस्तान मध्ये आहे. राजस्थानात असतांना हा समाज कडवा लढवय्या क्षत्रिय म्हणून ओळखला जात होता. आजही राजस्थानात हा समाज मोठ्या प्रमाणात आढळून येतो. यवन आक्रमणांमुळे त्रस्त होऊन दक्षिणेकडे स्थलांतरित झाला. आणि व्यापार उदीम करू लागला. दळणवळण साधनांचा शोध लागण्यापूर्वी पुरातन काळापासून मालवाहतुक/मालपुरवठा करण्याचे काम वंजारी समाज करत असे. महाराष्ट्रात आल्यावर शिवाजी महाराजांच्या सैन्यात मोठ्या प्रमाणात वंजारी होते. पूर्वीच्या काळी वंजारी समाज मालवाहतूकीसह व्यापारही करत असे. महाराणा प्रताप यांचे सैनापती मल्ला हे जातीचे वंजारी होते.
खंडाबारा येथे लाकडी स्मारक चंद्र आणि सूर्य असलेली स्मारकशिळा
खंडाबारा येथे कौटुंबिक स्मारकशिळा मृत्यूचे कारण कोरलेला लाकडी स्मारकस्तंभ.
(खानदेशातील भिल्ल भाग ५ | कोकणा आदिवासी | खानदेशातील भिल्ल भाग ५ | कोकणा आदिवासी)
माहिती संकलन –