खानदेशातील भिल्ल भाग ६ | कोकणातील उत्सव आणि जीवनशैली –
महाराष्ट्रातील आदिवासींचे संशोधन आणि प्रशिक्षण संस्था पुणे १९७६मधील जनजागृती अहवालांत कोकणांचे जीवनाचे वर्णन दिसते. सर्वप्रित्री अमावस्येला ते इतरांप्रमाणेच पूर्वजांची पूजा करतात, तसेच काही इतरही परंपरा आहेत. आग-या देव, उंडा, पंगा, गव्हाची खीर, सावळा हे खास तयार केलेले पदार्थ तयार केले जातात. होळी वा हुताशनी पूनव किंवा दांडी पूनव हे प्रमुख सण आहेत. चंद्राचे पहिले किरण खोंड किंवा उरलेला जळालेला लाकडावर पडतात तेव्हा होळी किंवा बाळाच्या पहिल्या किरणांची होळी लावली जाते आणि लाकडाचा अर्धा जळालेल्या भाग जमिनीत खोदून काढला जातो. ज्यांना हा वाटा मिळत नाही, त्यांना इतरांना होळी द्यावी लागते. त्यांनी इतर लोकांना पैसे किंवा इतर स्वरुपात मिळतो. वाळलेल्या लाकडाला ‘फाग’ व अर्धा जळालेल्या लाकडाला फारका म्हटले जाते.(खानदेशातील भिल्ल भाग ६ | कोकणातील उत्सव आणि जीवनशैली)
आखाजी किंवा अक्षय तृतीया हा आणखी एक महत्वाचा उत्सव आहे . संपूर्ण खानदेशातच तो साजरा केला जातो. त्या दिवशी गौर किंवा गौरीची लाकडी मूर्ती बनवली जाते आणि ती गुंज, तसेच रंगीबेरंगी आणि जांभुळ, चाफा आणि करंजच्या पानांनी सजवले जाते. ते तिला समृद्धी आणि प्रजोत्पादनासाठी आळवतात किंवा पुजतात. पहिल्या दिवशी, भगवान शंकर यांच्या घोड्यावर बसवलेल्या मूर्तीच्या मूर्तीचा वापर केला गेला जातो , आंघोळीसाठी लहान गवताचे आवरण तयार केले जाते. उंच टोपलीत तांदूळ, बाजरी, सावा, गहू, ज्वारी घालतात आणि धार्मिक विधींचा भाग म्हणून काही दिवसांपर्यंत नियमितपणे ते पाणी देतात.
डोंग-यादेव ही दुसरी, मुख्य देवता त्यांचे उत्सव नोव्हेंबर आणि डिसेंबरमध्ये सुफलनासाठी आणि समृद्धीसाठी साजरा करतात . मुख्य पुजा-यालाला शेव-या माऊली म्हणतात, भगवती सेवक म्हणजे भोपा माऊली, एक पावारीकर जो बासरी किंवा पावरी वाजवितो , देवरीमाऊला म्हणून ओळखले जाणारे संगीत वाद्य व देवखळी येथे, हे एक असे स्थान आहे जिथे संगीताचे कार्यक्रम होतात. मन्नत व मान ही दिले जातात. पावरी आणि घुंगरू मुख्य वाद्ये आहेत. अंबापाडा नृत्य, सांबळ नृत्य ही विवाह समारंभात करायची विशेष नृत्ये आहेत..
बॉम्बे गॅझेटियर १८८० मधे अधिक तपशीलावर चर्चा केली आहे, कोकणाला २४ उप विभाग, कुळे किंवा कुटुंबात विभागले आहे. व्यक्ती त्याच्या कुळनावाने किंवा टोपणनावाने ओळखली जातात.. उदा. अहिरे, कडवे, कडु, कंधोळ, कुवार, कामटी, कांबळे, कानोजा, खांडवी, गवंडे, गायकवाड, गावित, गांगुर्डे, गवळी, चौरे, चव्हाण, जगताप, जाधव, तळवेरे, टोपले, डोळे, दळवी, देशमुख, पवार, पाडवी, पाळे, बागूल, बोर्से, बहिरम, भुसारा, भोये, भोगे, मोघे, महाला, महाले, मोले, ठाकरे, शिरसाठ, शिंदे, सूर्यवंशी, सावरे, साबळे, वाघ, हांडे, वाडेकर, देवरे ही काही आडनावे आहेत.
कोकणांकडे विविध प्रकारचे सण आहेत ज्यामध्ये ते विविध प्रकारचे वाद्य वादन आणि विविध प्रकारचे नृत्य व संगीत करतात. उदा. श्राध्दाला किंवा पूर्वजांच्या उपासनेला आणि पानवाहनला, त्या महोत्सवात ते भाली आणि सर वाजवतात आणि भाल गाणी गातात. देवदेवाच्या दिवशी किंवा अवसारावर ते ढाक वाजवतात आणि ढाका गातात. ढाक वाजवतात, ढाक गाणी गातात, झुंबी तोडने वाजवतात व गाणे गातात आणि सुगीला कापणीचा दिवस म्हणजे ते कडा वाजवतात आणि कंबळ गाणी गातात आणि कंबळ नृत्य करतात. लग्नाच्या सोहळ्यावर आणि देवकरण ते थाळी वाजवतात आणि देव गाणे गातात. सुगी किंवा कापणीला ते ढोल, पावरी, मांडोळ आणि ठाकूर गाणी गातात आणि ढोल नृत्य करतात. डोंगरी देव उत्सवाला माऊली कथा सांगतात, घुंगरु खेळतात आणि डोंग-या देवाची कहाणी सांगतात, घागरी मातेची पूजा करतात. वाघ बारसला किंवा वाघ देवतांची पूजा करतात. ते नागारावाजा, गाळ नाटक, वाघयस नाटक आणि खेळ करतात. भारूडाडोरबोहडा, तुणतुणे वाजवतात आणि गातात, सभाधनी, प्रहसन, बोहडा असे विविध प्रकारच्या कला सादर करतात.
वरील यादी कला आणि समृद्ध संस्कृतीची विविधता दर्शवते. प्रत्येक कुळ किंवा कुटुंबाला लाकडी देव असतो. ज्यामध्ये बहिरम, खांदेड, सहदेव, महादेव, वाघदेव, नागदेव, शिवदेव, आणि मुंजादेव यांचा समावेश आहे. खंडोबा, देवी, सूर्य, चंद्र, चेन्डा, हिरवा, ब्रह्मा, कांशी, डोंगदेव, मावळी, हिरव, गवदेव, भैरव या देवता आहेत. देवदेवता आणि सती असारा, विर, नाग इत्यादी देवता आहेत. शमी झाडांच्या जवळ ब्रह्मा असतो असे ते मानतात. मातीची भांडी, मूर्ती, निशाण, ध्वज आणि वाघदेव यांच्यासोबत लाकडी पट्ट्या लावतात व त्यामुळे चांगले पीक घेतले जाते ही समजूत आहे.. नैसर्गाची पूजा प्रमुख आहे आणि भगत वैद्यकीय ज्ञानासह धार्मिक गुरु व आदरणीय व्यक्ती असतो.
वंजारी ही जमात सुध्दा मोठा आणि वेगळा विषय आहे ती व्यापारी जमात सतत भटकंती करत रहाते.
पश्चिमेकडील वांशिक गट भारत-आर्यन बोली, ही महाराष्ट्रातील हिंदू धर्मातील एक जात आहे. यवन आक्रमकांच्या त्रासाला कंटाळून इसवी सनाच्या १५-१६ व्या शतकात राजस्थान मधून दक्षिणेकडे स्थलांतरित झालेल्या विविध ३० (तीस) क्षत्रिय जाती-जामाती पैकी ही एक जात होय. हा समाज ईशान्य भारत सोडून भारतातील सर्वच राज्यांत कमी जास्त लोकसंख्येत आढळतो. महाराष्ट्राबाहेरील वंजारी समाजाला तेथील भाषेतील विविधते मुळे वंजारा, वंजरी संबोधले जाते.
वंजारी समाजाची उत्पत्ती ही रेणुका देवीपासून झाली असे मानले जाते. रेणुका माता आणि जमदग्नी ऋषी यांना पाच पुत्र होते, ते अनुक्रमे: वशूमंत, वस्तू, सूशौन, विश्ववस्तू व परशूराम हे होत. वशुमंतापासून कमण्डूक ऋषींना अनुक्रमे रघुपती, अधिपती, कानुपती आणि सुभानुपती हे पुत्र झाले. यातील रघुपती पासून १) रावजीन, अधिपती पासून २) लाडजीन, कानिपती पासून ३) मथुरजन आणि सुभानुपती पासून ४) भूसारजीन अशा क्रमवार चार शाखांची उत्पत्ती झाली. आज या चारही शाखा एक आहेत व वंजारी म्हणून परिचित आहेत.
वंजारी समाज राजस्थान हा महाराणा प्रतापसिंग यांच्या सैन्यात कार्यरत होता. श्री भल्लसिंग वंजारी व श्री फत्तेसिंग वंजारी हे महाराणा प्रतापसिंगचे प्रधान सेनापती होते. त्यांच्या समाधी आजही उदयपूर राजस्तान मध्ये आहे. राजस्थानात असतांना हा समाज कडवा लढवय्या क्षत्रिय म्हणून ओळखला जात होता. आजही राजस्थानात हा समाज मोठ्या प्रमाणात आढळून येतो. यवन आक्रमणांमुळे त्रस्त होऊन दक्षिणेकडे स्थलांतरित झाला. आणि व्यापार उदीम करू लागला. दळणवळण साधनांचा शोध लागण्यापूर्वी पुरातन काळापासून मालवाहतुक/मालपुरवठा करण्याचे काम वंजारी समाज करत असे. महाराष्ट्रात आल्यावर शिवाजी महाराजांच्या सैन्यात मोठ्या प्रमाणात वंजारी होते. पूर्वीच्या काळी वंजारी समाज मालवाहतूकीसह व्यापारही करत असे. महाराणा प्रताप यांचे सैनापती मल्ला हे जातीचे वंजारी होते.
(खानदेशातील भिल्ल भाग ६ | कोकणातील उत्सव आणि जीवनशैली)
माहिती संकलन –